@Phạm Văn Chúc
Trong các “thư ngỏ”, “góp ý”, “kiến nghị” xuất hiện gần
đây của một số cá nhân, nhóm người, có một điểm chung mang tính cơ bản, thực chất.
Đó là sự phủ nhận, bác bỏ hoàn toàn lý luận và thực tế về CNXH dựa trên CNM-LN.
Những người này cho rằng:
- Các học thuyết về CNXH, CNCS từ trước đến
nay nhìn chung đều sai lầm, không tưởng, không hợp lý, trái tự nhiên. Lý luận
“CNXH khoa học mác-xít” thật ra cũng vẫn là ảo tưởng, mơ hồ, thiếu căn cứ thực
tế.
-
Khoảng 150 năm kể từ Mác – Ăng-ghen và Lê-nin trở lại đây, rõ ràng CNTB tiếp tục
phát triển ngày càng cao hơn. Thế nhưng chế độ xã hội này đã, đang và sẽ vẫn là
chính nó, mà không trở thành cái “khác CNTB”, hoặc “cao hơn CNTB”. Trong CNTB từ
trước đến nay và mãi mãi về sau, không hề tồn tại, và cũng không thể xuất hiện
bất cứ tiền đề, điều kiện, cơ sở, khả năng, hay xu hướng nào cho CNXH.
- Giả định là sau CNTB, một xã hội “hậu
TBCN” nào đó sẽ ra đời, thì về bản chất cũng là và chỉ có thể là xã hội TBCN. Lịch
sử “cáo chung” hay kết thúc bởi CNTB, tức CNTB đã chính là đỉnh điểm của sự
phát triển lịch sử. Nó chỉ trở nên ngày càng hoàn thiện hơn, mà không “quá độ”
lên một chế độ xã hội nào khác mới hơn và ưu việt hơn cả. CNTB thường xuyên tự
làm mới mình, không ngừng phát triển, tiến bộ mà không phải đổi thay, phá bỏ hoặc
vượt thoát khỏi khuôn khổ những nguyên lý, quy luật vận động đặc thù, cơ bản của
chính nó.
- Các xã hội được gọi là “XHCN”, hay “CNXH
hiện thực” xuất hiện, tồn tại, rồi sụp đổ một phần quan trọng trên thế giới 100
năm nay, chẳng qua chỉ là kết quả của sự vận động quẩn quanh, lầm lạc của lịch
sử. Chúng đều rơi vào tình trạng kém phát triển, không phát triển, thậm chí tụt
hậu, để cuối cùng lại tìm ra lối thoát tối ưu không tránh khỏi là quay về quỹ đạo
TBCN.
- Tất cả các nước XHCN đều có điểm xuất
phát là tiền TBCN hoặc TBCN trung bình, thấp hơn hẳn so với phương Tây TBCN
tiên tiến. Trong lịch sử tồn tại, phát triển của mình, các nước này cũng chưa
bao giờ vươn lên ngang bằng phương Tây về trình độ và quy mô LLSX, năng suất
lao động. Cho nên, trong nền tảng kinh tế - kỹ thuật của chúng càng không thể
có bất cứ điều kiện, tiền đề nào cho CNXH. “TKQĐ lên CNXH”, “xu hướng XHCN”, “định
hướng XHCN”, “chế độ XHCN” ở đây đều chỉ là những giả tưởng, ảo tưởng được duy
trì, áp đặt, gán ghép một cách chủ quan duy ý chí, ghò ép khiên cưỡng và độc
đoán thô bạo, chứ không phải là những trạng thái, kết cấu xã hội thực tồn.
- Đối với Việt Nam từ những năm 20 – 30 thế
kỷ XX đến nay, lý luận phù hợp, đúng đắn chính là tư tưởng, đường lối “dân tộc
dân chủ” không có nội dung XHCN của Hồ Chí Minh. Ngoài ra, lý thuyết về CNXH ít
nhiều đáng tham khảo, chỉ là CNXHDC hình thành từ việc “xét lại” Mác – Ăng-ghen
cuối thế kỷ XIX.
Những ý kiến trên có nội dung lý luận,
chính trị không quá đơn giản, nhưng cũng chứa đựng nhiều điều ngộ nhận, tùy tiện,
phiến diện, sơ sài, kể cả việc cố ý làm sai lệch sự thật. Chúng cần được phê
phán, bác bỏ một cách kiên quyết, mạnh mẽ. Bài viết này góp phần thực hiện yêu
cầu đó thông qua việc trước hết tập trung khẳng định một số điều dưới đây:
- Lý luận của chủ nghĩa Mác – Lê-nin về
TKQĐ từ CNTB lên CNXH và về TKQĐ lên CNXH bỏ qua chế độ TBCN, ngoài tiền đề lý
luận không thể thiếu, chính là đã dựa vững chắc chủ yếu trên cơ sở thực tế quan
trọng. Đó là CNTB ở Tây Âu và trên thế giới trong lịch sử phát triển của nó,
cũng như đương thời (giữa thế kỷ XIX – đầu thế kỷ XX).
- Lý luận này phản ánh thực tế ấy không phải
là đơn giản và cảm tính, mà sâu sắc và khái quát. Do vậy, không thể không chú
trọng nhận thức đầy đủ, đúng đắn nội dung, thực chất của bản thân lý luận đó.
- Lý luận này vẫn phù hợp, bao quát được về
cơ bản thực tế thế giới và CNTB từ đầu thế kỷ XX đến nay, kể cả các nước đang
và chậm phát triển ngày nay.
- Riêng nội dung lý luận về TKQĐ lên CNXH
bỏ qua chế độ TBCN có vai trò, tác dụng to lớn soi sáng thực tế và chỉ dẫn thực
tiễn cách mạng ở các nước XHCN từ trước đến nay, kể cả các nước XHCN còn lại
ngày nay sau khi chế độ XHCN ở Liên Xô trước đây và các nước Đông Âu đã sụp đổ.
Đồng thời bản thân lý luận này cũng cần được vận dụng sáng tạo và phát triển bằng
chính những điều kiện, tình hình cụ thể luôn biến chuyển, đổi thay trong thực tế.
Từ CNTB lên CNCS: tất yếu kinh tế của quá trình lịch sử - tự nhiên
Mác – Ăng-ghen đã nghiên cứu sâu sắc cả toàn bộ lịch sử phát triển, lẫn thời đương đại bắt đầu hoàn thiện (từ khoảng nửa
đầu thế kỷ XIX) của HTKT – XH TBCN. Các ông chỉ rõ, PTSX và quan hệ sở hữu tư
nhân TBCN khác hẳn PTSX và quan hệ sở hữu tư nhân PK. Sản xuất PK là tự cấp tự
túc, tự sản tự tiêu, kìm hãm, loại bỏ thương nghiệp trên quy mô toàn đế chế,
vương quốc, khép kín trong cương vực, địa khu của từng công hầu, lãnh chúa. Quyền
tư hữu PK mang tính chính trị hóa trực tiếp phi kinh tế, tính đẳng cấp đặc quyền
đặc lợi, tính hạn chế tương đối theo tầng bậc giảm thiểu dần từ đại hoàng đế,
tiểu vương xuống chúa đất, thần dân.
Trong khi đó, sản xuất, trao đổi và sở hữu
tư nhân TBCN tất yếu dẫn đến cạnh tranh tự do. Điều này lại thúc đẩy phát triển
quy mô và trình độ LLSX, mở rộng thị trường từ phạm vi vùng miền lên cả quốc
gia – dân tộc và ra khắp thế giới. Nhưng sự phát triển, mở rộng tự do, tự phát ấy
đạt tới một mức độ nhất định, thì xảy ra khủng hoảng kinh tế ở từng vùng, từng
nghành, rồi cả nước, kể cả quốc tế. Hậu quả là, một khối lượng ngày càng lớn
LLSX, sức lao động và sản phẩm vật chất bị hủy hoại, lãng phí một cách vô ích.
Các giá trị vật chất – con người, kinh tế
- kỹ thuật ấy lẽ ra đã có thể được sử dụng từ lâu để phục vụ nâng cao đáng kể mức
sống của toàn nhân loại, trước hết là người lao động. Con đường tăng trưởng –
khủng hoảng, sáng tạo – hủy diệt của PTSX TBCN rõ ràng không thể được coi là hợp
lý, tối ưu. Trái lại, thậm chí nó còn chứa đựng trong chiều sâu cơ cấu và cơ chế
vận hành căn bản của chính mình một khiếm khuyết mang tính tự hủy không thể nào
xóa bỏ, khắc phục hoàn toàn được.
Đến khoảng giữa thế kỷ XIX, tại các nước
TBCN tiên tiến phương Tây, cuộc cách mạng công nghiệp diễn ra được gần 100 năm.
Sở hữu tư nhân mâu thuẫn với công cụ sản xuất đại công nghiệp, cản trở sự phát
triển của LLSX đại công nghiệp. Nền đại công nghiệp đã vượt quá cạnh tranh tự
do, và LLSX vượt quá chế độ tư hữu. Cạnh tranh tự do lan rộng đến hết giới hạn
của thị trường, và trở thành xiềng xích trói buộc đại công nghiệp. Khủng hoảng
kinh tế xảy ra thường xuyên theo chu kỳ 5 – 7 năm…
Mặt khác, lúc này LLSX vẫn chưa phát triển
đến mức làm cho chế độ tư hữu trở thành xiềng xích ngăn cản sự lớn mạnh của nó.
Cho đến khi kinh tế phát triển hoàn toàn chín muồi để xóa bỏ PTSX TBCN, thì còn
rất lâu. Cơ sở kinh tế TBCN cũng còn rất nhiều khả năng mở rộng ra nữa. Để kiềm
chế cạnh tranh tự do, thuế quan bảo hộ cũng đã được áp dụng từ rất sớm…
Tuy nhiên, việc xóa bỏ chế độ tư hữu, QHSX
TBCN ngay từ khi đó đã là điều có thể làm. Sau “Tuyên ngôn của ĐCS” gần 50 năm,
vào giữa những năm 1890 Ăng-ghen nhận định rằng, mục tiêu ấy vẫn là không thay
đổi, chỉ có phương pháp đấu tranh của giai cấp công nhân là cần thay đổi cho
phù hợp với hoàn cảnh mới. Chẳng hạn, kỹ thuật quân sự, tính chất vũ khí, nghệ
thuật tác chiến đều đổi mới. Cho nên, tất yếu phải chuyển từ bạo lực sang hòa
bình, từ chiến lũy đường phố sang nghị viện, từ bất hợp pháp sang hợp pháp… để
bảo tồn lực lượng cho đến ngày quyết định…
Từ đây đã bộc lộ rõ một xu hướng khách
quan bao gồm hai mặt, hai quá trình thống nhất với nhau. Đó là, CNTB nhất định
sẽ tự phá vỡ hệ thống kinh tế - xã hội, chính trị – xã hội của mình bằng chính
những quy luật vận động, phát triển nội tại tự thân. Thay vào đó, CNCS với chế
độ công hữu TLSX, và việc mọi thành viên của toàn xã hội tham gia quản lý sản
xuất theo một kế hoạch chung, tất yếu sẽ ra đời. Tức là, ngay trong CNTB đương
thời đã xuất hiện một điều kiện cơ bản, một khả năng khách quan mang tính hiện
thực cho sự phát triển tiến bộ, cách mạng của xã hội.
Tại các nước phương Tây, CNTB hình thành với
chất lượng đặc thù khi còn ở trong lòng xã hội PK. Nó được sinh thành với hệ thống
– kết cấu bước đầu hoàn chỉnh sau những cuộc cách mạng tư sản vào thế kỷ XVII –
XVIII. Nó kết thúc giai đoạn phát triển số lượng đầu tiên để trưởng thành, với
chất lượng cơ bản và hệ thống – kết cấu bước đầu hoàn thiện vào nửa đầu thế kỷ
XIX. Sự phát triển tiếp tục của nó đến chất lượng điển hình, với hệ thống – kết
cấu hoàn thiện đầy đủ, rồi chín muồi hoàn toàn để có thể chuyển hóa, đã được thấy
rõ và chỉ còn là vấn đề thời gian.
Như vậy, sau khoảng 100 – 150 năm tiến
hành cách mạng chính trị - xã hội và cách mạng kinh tế - kỹ thuật (công nghiệp),
lúc này CNTB đã có thể bắt đầu đi lên CNCS. Tức là, dù chưa vươn tới đỉnh điểm
lịch sử của mình, nhưng theo lô-gíc vận động đến sớm hơn của chính nó, CNTB cũng
đã thực sự bước vào một tiến trình quá độ (QĐ) lên CNCS. Tuy nhiên, ngay khi đó
một “thời kỳ quá độ chính trị” (TKQĐCT) từ CNTB lên CNCS, mở đầu bằng thắng lợi
của cuộc CMVS, thì vẫn chưa đến. TKQĐCT đó nằm trong tiến trình QĐ, ở giữa giai
đoạn cuối của CNTB và giai đoạn đầu của CNCS. Nó kết nối liền kề, nhưng không
chồng lấn trùng lặp với hai giai đoạn ấy.
2. QĐ và TKQĐ từ CNTB lên CNCS
Ở Tây Âu, QĐ từ NL lên PK kéo dài khoảng
400 năm (thế kỷ V – IX), và từ PK lên TB là khoảng 200 - 300 năm (thế kỷ XIV, XV
– XVII). Trong những tiến trình này, quá độ chính trị (QĐCT) là một hoặc một số
cuộc cách mạng chính trị tương đối ngắn. QĐ từ PK lên TB bắt đầu trước cách mạng
tư sản (thế kỷ XVII, XVIII), với sự nảy sinh của QHSX TBCN trong lòng xã hội
PK.
QĐ từ CNTB lên CNCS, bắt đầu vào khoảng giữa
thế kỷ XIX. Trong đó, tiền đề LLSX cho CNCS hình thành, tăng trưởng trong lòng
CNTB. Khi chúng được tích lũy đủ lượng tối đa, tức là CNTB phát triển đến tột đỉnh,
thì cuộc cách mạng vô sản nổ ra. Nhưng ở trường hợp này, nội dung QĐCT là cả một
quá trình cách mạng chính trị - xã hội liên tục và rất khó khăn lâu dài. Đó là
“một TKQĐCT” “thích ứng với một thời kỳ cải biến cách mạng từ xã hội nọ sang xã
hội kia”.
Hai “thời kỳ” khác nhau ấy trùng nhau về
thời gian. Nhưng chúng có nội dung rộng hẹp khác nhau, trong đó QĐCT kết hợp,
phối hợp, thống nhất với các nội dung quá độ còn lại. Lúc này QĐCT trở thành một
nội dung quan trọng của “thời kỳ cải biến cách mạng”. Nó xuyên suốt, kết nối và
gắn liền với tất cả các nội dung quá độ khác về kinh tế, văn hóa, xã hội, tư tưởng
của thời kỳ đó.
Tuy nhiên, trong thực tế lâu nay, chính
thuật ngữ TKQĐ đã được dùng để định danh chung cho toàn bộ “thời kỳ cải biến
cách mạng”. Do đó, cần phân biệt TKQĐ được dùng thông dụng hiện nay, không phải
là toàn bộ QĐ nói chung, hoặc chỉ là QĐCT. TKQĐ được hiểu là có nội hàm đồng nhất
với “thời kỳ cải biến cách mạng”, tức là bao hàm tất cả các nội dung quá độ về
chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa, tư tưởng.
Chỉ trong TKQĐ, dưới sự bảo đảm của CCVS,
tiền đề LLSX từ CNTB mới có thể tiếp tục phát triển cao hơn. Trên cơ sở đó,
QHSX CSCN hình thành, trực tiếp thay thế QHSX TBCN. Giữa hai loại QHSX đó không
có hình thức nào khác trung gian. QHSX TBCN bị xóa bỏ từng bước, giảm dần về lượng,
QHSX CSCN được xác lập và tăng dần về lượng. Sự chuyển biến này diễn ra đến mức
độ nhất định, thì QHSX cũ tiêu vong, chỉ còn là dấu vết, tàn tích. QHSX mới
ngày càng chiếm ưu thế và trở thành chủ đạo, phổ biến. Đó cũng là lúc TKQĐ kết
thúc, PTSX và xã hội CSCN hoàn chỉnh, toàn vẹn ra đời, bước vào giai đoạn đầu
(CNXH) của mình.
Trong TKQĐ, LLSX tăng lên mạnh mẽ, nhưng
không phải là ngay lập tức đã tạo ra QHSX CSCN. Phát triển LLSX từ mức độ bắt đầu
vượt quá QHSX TBCN đến mức độ tạo cơ sở sơ khai cho QHSX CSCN, là một quá trình
tích lũy lượng hiện thực cụ thể. Nó rất phức tạp khó khăn, chứ không phải chỉ
là một bước nhảy vọt chóng vánh đơn giản dễ dàng. Cho nên, QHSX TBCN sẽ tồn tại
một cách khách quan, lâu dài. Còn QHSX CSCN cũng phải trải qua thời gian tương ứng
mới chiếm địa được vị thống trị.
Khi TKQĐ kết thúc, thì QHSX TBCN bị xóa bỏ
hoàn toàn, QHSX CSCN được xác lập trong toàn bộ nền sản xuất. Chỉnh thể xã hội
CSCN ra đời, tồn tại độc lập trên cơ sở của mình. CNCS từ chất lượng đặc thù
(khác CNTB) trong TKQĐ, trở thành chất lượng cơ bản lúc mới sinh thành, và bắt
đầu phát triển dần về lượng để đạt tới chất lượng trưởng thành. Sang giai đoạn
sau cao hơn, CNCS “đã phát triển trên
những cơ sở của chính nó” và chuyển lên các trình độ chất lượng hoàn thiện, điển
hình, chín muồi.
QĐ từ CNTB lên CNCS bao gồm: i) Giai đoạn
cuối của CNTB, với LLSX phát triển cao nhất trở thành tiền đề cho CNCS; ii)
Giai đoạn đầu của CNCS, dựa trên những cơ sở vừa mới được xác lập, CNCS bắt đầu
phát triển từ sinh thành hoàn chỉnh đến trưởng thành hoàn thiện, với các dấu vết
còn lại về kinh tế, đạo đức, tinh thần… của CNTB; iii) TKQĐ ở giữa hai giai đoạn
trên, không thuộc về cả CNTB lẫn CNCS, không phải là toàn bộ QĐ, cũng không
trùng với một giai đoạn nào trong hai giai đoạn đó.
Đối với CNTB, thì PTSX (cả LLSX lẫn QHSX)
của nó đã hình thành về cơ bản trong xã hội
PK. Trên cơ sở kinh tế này và nhờ cách mạng tư sản, nền chính trị TBCN được xác
lập. Nhưng trong TKQĐ, không phải là chính trị CSCN được hình thành chỉ như kết
quả của kinh tế CSCN đã ra đời đầy đủ trọn vẹn từ CNTB. Trái lại, ngoài tiền đề
LLSX chưa thật sự đầy đủ, cả hai nhân tố đó đều đến đây mới hình thành trọn vẹn.
Chúng tác động qua lại, thúc đẩy lẫn nhau cùng phát triển đến mức đầy đủ hoàn
toàn, và cùng với những nhân tố khác tạo thành hệ thống xã hội XHCN hoàn chỉnh ở
cuối TKQĐ.
3. TKQĐ nửa trực tiếp lên CNCS bỏ qua giai
đoạn phát triển TBCN
QĐ bỏ qua giai đoạn phát triển một xã hội
trong lịch sử
Trong thời cổ đại ở châu Âu, người
Giéc-manh từ xã hội CXNT dựa vào LLSX của người La Mã ở xã hội NL đã phát triển
đến trình độ cao, để cùng tiến lên xã hội PK. Hai khối dân cư này tiếp xúc,
liên hệ với nhau vào khoảng thế kỷ thứ II. Nhưng QĐ lên PK như một tiến trình
chung của cộng đồng thống nhất ở họ, chỉ bắt đầu từ thế kỷ thứ V, khi đế chế
Tây La Mã bị người Giéc-manh đánh đổ. Và nó kết thúc vào thế kỷ IX, khi vương
quốc phong kiến điển hình đầu tiên của hoàng đế Sác-lơ-ma-nhơ ra đời. Đối với
người La Mã, đây là QĐ trực tiếp lên PK từ NL. Còn đối với người Giéc-manh, đó
là QĐ nửa trực tiếp lên PK bỏ qua giai đoạn phát triển NL.
Bỏ qua giai
đoạn phát triển một xã hội nhất định, trên thực tế và về thực chất chính là bỏ
qua quá trình xây dựng từ đầu LLSX của xã hội đó. Bởi vì người Giéc-manh được sử
dụng ngay tiền đề LLSX NL đã đạt tới đỉnh điểm ở người La Mã. Họ chỉ cần một thời
gian không nhiều để chiếm đoạt, lĩnh hội, vận hành LLSX này, chứ không phải
sáng tạo, dựng xây, phát triển nó từ đầu. Chính nhờ vậy mà họ đã thực hiện được
sự phát triển rút ngắn đáng kể đối với xã hội NL. Người Giéc-manh không lặp lại
cả hành trình lịch sử dài lâu của xã hội này, mà cùng với người La Mã chỉ tham
gia vào chặng cuối của nó, tức QĐ lên PK.
Tiền đề QĐ
cơ bản chủ yếu đối với người La Mã là LLSX NL của chính họ. Còn đối với người
Giéc-manh, ngoài hình thức tổ chức quân sự thị tộc bộ lạc cổ truyền được lưu giữ
và cải biến, thì tiền đề đó cũng là LLSX ấy nhưng với tư cách cái chiếm đoạt được.
Cho nên, QĐ lên PK ở người La Mã là hoàn toàn trực tiếp, còn ở người Giéc-manh
là “trực tiếp không hoàn toàn”, hay “nửa trực tiếp”. QĐ này kéo dài khoảng 400
năm, là tương đối ngắn với người La Mã và là rất ngắn với người Giéc-manh. Bởi
vì, đến thế kỷ thứ V thì chế độ NL ở La Mã đã bước vào giai đoạn suy đồi, khủng
hoảng, bế tắc, có nguy cơ thoái hóa, tan rã. Còn với người Giéc-manh, bằng sự
so sánh và tham chiếu lịch sử, có cơ sở để khẳng định: nếu chỉ phát triển trong
sự cô lập, thì để đi nốt xã hội CXNT rồi trải qua xã hội NL, chắc chắn họ phải
mất hàng nghìn năm lịch sử.
Trường hợp
cụ thể trên của người Giéc-manh cho thấy, QĐ bỏ qua giai đoạn phát triển một xã
hội nhất định nào đó không phải là hiện tượng tuyệt đối cá biệt, ngẫu nhiên.
Trái lại, một tiền lệ lịch sử sinh động về kiểu QĐ này đã được tạo ra, với những
điều kiện, cơ chế, phương thức và tính quy luật hoàn toàn có thể được xác định
cụ thể, rõ ràng.
TKQĐ nửa trực tiếp lên CNCS bỏ qua giai đoạn
phát triển TBCN ở nước Nga
Đến
giữa thế kỷ XIX nước Nga Sa hoàng là một cường quốc chính trị, quân sự hàng đầu
ở châu Âu và trên thế giới. Tuy nhiên, nó có QHSX PK nửa TB, LLSX phát triển chưa cao
và không đồng đều. Ở nhiều vùng rộng lớn của nước này còn tồn tại hình thức sở
hữu công xã nông thôn cổ truyền.
Giữa Nga với các nước Tây Âu có quan hệ lẫn
nhau liên tục và nhiều mặt từ xa xưa trong lịch sử. Tới thời điểm này nó tập trung
trong bản thân mình những mâu thuẫn cơ bản bên trong và bên ngoài đã trở nên
gay gắt như: đế quốc Nga với các đế quốc phương Tây, chính quốc Đại Nga với các
thuộc quốc, vô sản với tư sản, nông nô với chúa đất, tư sản với phong kiến. Nước Nga không thể tiến
lên được, nếu không giải quyết những mâu thuẫn ấy. Mà điều này có nghĩa là, nó
phải tách thoát vượt qua CNTB, là con đường dẫn tới sự phụ thuộc vào phương
Tây, sự trì trệ lạc hậu của cả dân tộc Đại Nga, Tiểu Nga, Bạch Nga lẫn các dân
tộc thuộc địa và phụ thuộc khác trong toàn Đế chế Sa hoàng.
CNTB Nga trong quá trình lịch sử hình
thành, tăng trưởng ngay từ đầu đến đương thời của nó, luôn bị CNTB Tây Âu ở
trình độ phát triển cao hơn kiềm chế, chi phối. Mặt khác, nó lại bị chủ nghĩa
thực dân kiểu PK vô cùng phản động lạc hậu của chính mình, từ trung tâm Đế chế
thi hành đối với các vùng thuộc địa và phụ thuộc như ở Tuốc-két-xtan, Ngoại
Cáp-ca-dơ, Đông Xi-bia, Pri-ban-tích, Ba Lan, Phần Lan đầu độc, tác động tiêu cực
ngược trở lại. Cho nên CNTB đặc thù Nga ấy không thể phát triển được, mà đi vào
ngõ cụt bế tắc.
Trong điều
kiện lịch sử - cụ thể như vậy, một cuộc cách mạng vô sản mở ra con đường XHCN vừa
là giải pháp phát triển cơ bản triệt để duy nhất, vừa là khả năng mang tính hiện
thực cao. Nếu cuộc cách mạng này ở Nga phối hợp được với cách mạng vô sản ở các
nước Tây Âu đồng thời nổ ra thắng lợi, thì cùng với các nước ấy Nga có thể bước
vào TKQĐ lên CNCS bỏ qua giai đoạn phát triển TBCN. Khi đó, công nhân Nga sẽ dựa
trên tiền đề LLSX TBCN tiên tiến được công nhân Tây Âu giúp đỡ, để cải biến
QHSX công xã nông thôn thành QHSX CSCN văn minh. Tương tự như trường hợp người
Giéc-manh 1500 năm trước, nước Nga cũng có thể sẽ thực hiện sự phát triển rút
ngắn đối với CNTB, quá độ nửa trực tiếp từ xã hội lạc hậu chủ yếu là tiền TBCN
lên CNCS.
Nhưng điều
này còn có ý nghĩa rộng lớn và sâu sắc hơn. Từ trình độ phát triển đã đạt được ở
phương Tây vào khoảng giữa thế kỷ XIX trở đi, trong CNTB thế giới đã đồng thời
xuất hiện và thường xuyên tồn tại hai khả năng QĐ lên CNCS. Tuy rất khác nhau,
nhưng chúng có quan hệ với nhau chặt chẽ sâu sắc và đều mang tính hiện thực trực
tiếp như nhau. Đó là: i) Các nước TBCN tiên tiến nhất có thể QĐ theo phương thức
trực tiếp lên CNCS; ii) Một xã hội tiền TBCN với những điều kiện lịch sử - cụ
thể thuận lợi nhất định, có thể QĐ theo phương thức nửa trực tiếp lên CNCS bỏ
qua giai đoạn phát triển TBCN.
4. TKQĐ gián tiếp lên CNXH bỏ qua chế độ
TBCN
NEP và việc sử dụng kinh tế TBCN
Trong thời đại mình, từ thực tế
CNTB đã tiếp tục phát triển hơn trước, Lê-nin thấy rằng, khi chưa có được tiền đề LLSX TBCN phát triển cao và cũng không nhận
được sự giúp đỡ về điều này từ công nhân các nước tiên tiến, thì nước Nga có thể
và cần phải tự mình tạo ra chính tiền đề đó. Trước hết là tiến hành cách mạng
vô sản thắng lợi, đánh đổ sự thống trị của các giai cấp phong kiến, tư sản, bước
vào TKQĐ. Tiếp theo, chính quyền Xô-viết sử dụng và phát triển kinh tế TBCN cả trong nước lẫn nước ngoài để phục
vụ xây dựng LLSX cho CNXH. Cuối cùng, từ LLSX lớn mạnh vượt qua LLSX TBCN đã
phát triển tột đỉnh, trực tiếp hoàn toàn xóa bỏ QHSX TBCN và xác lập QHSX XHCN.
Như vậy, TKQĐ gián tiếp này có hai chặng chính: quá độ lên trình độ phát triển
kinh tế TBCN tột đỉnh, và quá độ trực tiếp từ đó lên CNXH.
Tức là, do thiếu tiền đề LLSX tiên tiến,
nên nước Nga không thể quá độ theo các phương thức: i) Trực tiếp lên CNXH như
các nước TBCN tiên tiến sẽ có thể thực hiện; ii) Trực tiếp lên xã hội PK từ NL
như người La Mã; iii) Nửa trực tiếp lên PK từ CXNT như người Giéc-manh; iv) Nửa
trực tiếp lên CNCS từ PK như Mác – Ăng-ghen từng giả định vào giữa thế kỷ XIX.
Nước Nga không thể bỏ qua nội dung quan trọng nhất trong toàn bộ sự phát triển của
CNTB, là hình thành LLSX tiên tiến. Nó chỉ có thể rút ngắn sự phát triển này, và
bỏ qua chế độ chính trị TBCN mà thôi.
Biện pháp
quyết định ở đây là, chủ động thực hiện kinh tế TBCN vì CNXH, dưới sự kiểm soát
của Nhà nước XHCN, quá độ gián tiếp
thông qua chỉ riêng nhân tố cơ bản đó của CNTB mà đi lên CNXH. So với quá độ trực
tiếp (từ LLSX TBCN nội sinh), hay nửa trực tiếp (từ LLSX TBCN ngoại nhập), rõ
ràng quá độ này khó khăn lâu dài hơn. Đó chính là bản chất kinh tế - chính trị
lê-nin-nít của thực tiễn và lý luận về NEP.
CSCSTC
và việc không sử dụng kinh tế TBCN
Trong trường hợp có nhiều khó khăn đặc biệt,
như xảy ra tình trạng quân sự khẩn cấp, “thù trong giặc ngoài” gây nội chiến và
can thiệp vũ trang, thì về khách quan không thể sử dụng kinh tế TBCN. Bởi vì nó
bao hàm tiềm tàng nhân tố đối kháng đối lập, phản loạn lật đổ tự phát tự nhiên,
sẵn sàng bùng nổ trỗi dậy mỗi khi Nhà nước XHCN gặp khó khăn về chính trị đối nội
hay đối ngoại. Khi đó, buộc phải tạm thời áp đặt, thi hành ngay tức khắc QHSX
CSCN.
Ở đây sự hình thành dần từng bước QHSX
XHCN, tức là bản thân tiến trình QĐ nói chung và kể cả bước QĐ trực tiếp nói
riêng, đều tạm thời bị đình chỉ, cắt giảm. Thay vào đó là việc xác lập chính
QHSX XHCN, thậm chí CSCN. Tất nhiên QHSX này chỉ là hình thức thuần túy, không
dựa trên nội dung tương ứng là một LLSX CSCN đích thực tiên tiến, hùng mạnh,
cao hơn LLSX TBCN đã phát triển tột đỉnh. Đó chính là bản chất kinh tế – chính
trị lê-nin-nít của thực tiễn và lý luận về “chính sách cộng sản thời chiến”
(CSCSTC).
Khi không sử dụng kinh tế
TBCN, thì tức là không thực hiện QĐ gián tiếp. Trong khi đấy, do thiếu tiền đề
LLSX tiên tiến, nên QĐ trực tiếp, hay nửa trực tiếp đều bất khả thi. Mặt khác,
lại không thể đi con đường TBCN dẫn đến lạc hậu và phụ thuộc. Cho nên, lúc này
chỉ có thể thực hiện bước nhảy đột ngột, hay sự phát triển theo phương thức
“phi QĐ” lên CNXH.
Song phương thức ấy, ở mức độ lớn là không
phù hợp với bản chất của sự phát triển nói chung, quy luật về các HTKT-XH nói
riêng. Theo đó, sự phát triển giữa chúng được tất định là theo phương thức QĐ.
Như vậy, tiến trực tiếp lên CNXH bằng CSCSTC, là phương thức phát triển hết sức
đặc biệt, đặc thù. Tuy vẫn có cơ sở thực tế khách quan nhất định và có quan hệ
biện chứng với NEP, nhưng dù sao nó cũng không thể được áp dụng tràn lan kéo dài
tùy tiện giản đơn bất chấp mọi hoàn cảnh lịch sử - cụ thể.
Sự
khác biệt và thống nhất giữa NEP và
CSCSTC
Lý luận
“TKQĐ gián tiếp lên CNXH bỏ qua chế độ TBCN” của Lê-nin là sự vận dụng, phát
triển sáng tạo lý luận của Mác – Ăng-ghen về “quá độ nửa gián tiếp lên CNCS bỏ
qua giai đoạn phát triển TBCN” trong điều kiện CNTB chuyển sang
giai đoạn ĐQCN và trong hoàn cảnh cụ thể, đặc thù của nước Nga đương thời. Lý
luận này của Mác – Ăng-ghen là kết quả của việc hai ông tiếp tục bổ sung và
phát triển các lý luận của mình về: i) Mô hình phát triển chung nhất, chuẩn mẫu,
trừu tượng của toàn bộ lịch sử theo tiến trình tuần tự các HT KT-XH; ii) “TKQĐ
từ CNTB lên CNCS”. Đây là quá độ hoàn
toàn trực tiếp, vì xuất phát từ CNTB đã phát triển đến đỉnh điểm, chứ không phải
chỉ từ xã hội tiền TBCN, hay dựa vào tiền đề LLSX TBCN từ bên ngoài đưa vào. Do
đó ở đây không cần tạo dựng bất kỳ nhân tố nào của xã hội này, mà trái lại có
thể và cần phải bỏ qua chúng hoàn toàn.
Sự bổ sung
và phát triển ấy được các ông thực hiện trên cơ sở nghiên cứu từ rất sớm hai chủ
đề mới. Đó là: i) Một số trường hợp phát triển không theo trình tự các HTKT-XH,
do sự tương tác, tổng hợp giữa các trình độ phát triển cao thấp khác nhau trong
lịch sử (giữa người Giéc-manh và người La Mã, giữa các địa phương của một nước
và giữa các nước với nhau trong thời đại công nghiệp lớn,…); ii) Sự tác động
qua lại sâu rộng giữa các nước TBCN tiên tiến Tây Âu với cường quốc Nga Sa
hoàng lạc hậu phụ thuộc về kinh tế đương thời.
Trong “TKQĐ gián tiếp lên CNXH bỏ qua chế
độ TBCN”, cả NEP lẫn CSCSTC đều là những chính sách cần thiết phù hợp với điều
kiện nước Nga trong các bối cảnh cụ thể khác nhau. Không phải là NEP thì luôn
luôn đúng, CSCSTC thì tuyệt đối sai lầm “tả khuynh”; hoặc NEP hoàn toàn là hữu
khuynh xét lại, CSCSTC mới là cách mạng chân chính. Mặt khác, cả hai đều không
phải là vạn năng. Trong mỗi chính sách đều có nhân tố là hợp lý, tích cực, đúng
đắn hay là ngược lại, tùy theo hoàn cảnh cụ thể.
Tinh thần cơ bản về NEP đã có trước bản
thân nó trong kế hoạch xây dựng CNXH, được vạch ra ngay sau Cách mạng Tháng Mười
(11/1917 – 4/1918). Kế hoạch đầu tiên ấy phải tạm dừng, không phải vì nó phi
lý, sai lầm. Nguyên nhân chỉ là ở chỗ, từ khoảng xuân – hè năm 1918, nước Nga
Xô-viết lâm vào cuộc nội chiến và chiến tranh can thiệp xâm lược của CNTB
phương Tây. Mùa xuân năm 1921, sau khi giành được thắng lợi trong những cuộc
chiến này, nó trở lại thực hiện kế hoạch ban đầu trong hình thái thực tiễn đầy
đủ, cụ thể hơn. Và đó chính là NEP.
Nhưng chỉ sau một năm, NEP lại được chính Lê-nin điều chỉnh trong ý nghĩa là
CNXH “tạm ngừng rút lui”, để tự củng cố và ngăn chặn sự trỗi dậy thái quá của
những xu hướng, nhân tố TBCN.
Trong TKQĐ này, NEP và CSCSTC phải được thực
hiện một cách linh hoạt theo nhiều mức độ, hình thức cụ thể thích hợp khác
nhau, chứ không phải chỉ vận dụng máy móc nguyên xi hình thức ban đầu của chúng
trong những năm 1918 – 1921 và 1921 – 1924. Hơn nữa, còn phải thực hiện những
chính sách này trong sự triển khai cả tách rời, luân phiên lẫn đồng thời kết hợp,
phối hợp, bổ sung lẫn nhau giữa chúng. Bởi vì, đằng sau những nội dung, biện
pháp, phương thức trực tiếp cụ thể, xét theo mục đích cuối cùng của chúng, thì
NEP và CSCSTC không hề loại trừ mà hoàn toàn thống nhất với nhau.
5. Cơ sở thực tế và tính khả thi của QĐ
gián tiếp lên CNXH ngày nay
QĐ gián tiếp lên CNXH bỏ qua chế độ TBCN
trở thành khả năng mang tính hiện thực cao đối với các nước lạc hậu bắt đầu từ
khoảng cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX. Điều kiện khách quan chung của khả năng
ấy là từ lúc này ở phương Tây, về mặt lô gíc phát triển CNTB đã bắt đầu đạt đến
trình độ hoàn chỉnh, điển hình. Cơ sở vật chất – kỹ thuật hiện có cho phép nó
chuyển hóa sang CNXH, ngay cả khi chưa phát triển tới đỉnh điểm chín muồi của mình.
Vấn đề chỉ còn phụ thuộc vào nhân tố chủ quan của các giai cấp công nhân và tư
sản, cách mạng và phản cách mạng, tiến bộ và phản động.
Ở đây lịch sử có thể bắt kịp mà không nhất
thiết phải luôn luôn đi sau, nhường bước lô-gíc. Tuy nhiên, trong thực tế một
tình hình khác cũng có thể xảy ra, và đã xảy ra suốt thế kỷ XX sang đầu thế kỷ
XIX. Đó là, lịch sử tiến triển rất chậm qua nhiều nấc thang tích lũy, tăng trưởng
định lượng hết sức cách biệt. Trong khi đấy, diễn biến định tính cơ bản, thì lại
không thay đổi. Tình hình này đang và sẽ có thể kéo dài đến mức tạo đã nên sự
ngộ nhận rằng, dường như cái lô-gíc đã bị vượt qua, hoặc đã bắt đầu một chất lượng
mới của một sự vật mới; rằng tiến trình QĐ lên CNXH đã kết thúc, CNTB sẽ không
trở thành CNXH mà vẫn là chính nó
Khả năng QĐ gián tiếp lên CNXH cũng đồng
thời được mở ra cho các nước lạc hậu như một xu hướng phát triển và tiến bộ xã
hội tối ưu. Điều đó trở nên có tính hiện thực cao trong bối cảnh CNTB quốc tế
hóa ngày càng sâu rộng, cách mạng vô sản phương Tây thành công, bắt đầu TKQĐ trực
tiếp lên CNXH. Tuy nhiên, đây chỉ là khả năng tích cực tốt đẹp nhất chứ không
phải là trực tiếp duy nhất. Bởi vì, trong mối quan hệ với các nước TBCN tiên tiến
ở thời thực dân và kể cả ở thời hậu thực dân, thì ngoài một số ít “con rồng,
con hổ”, đa số những nước thuộc địa, phụ thuộc đều bị nô dịch, bóc lột hết sức
nặng nề. Thực tế là họ đã và đang trở nên ngày càng nghèo nàn lạc hậu và phụ
thuộc hơn, cả về tương đối lẫn về tuyệt đối so với phương Tây, chứ hoàn toàn
không phải là ngược lại.
Ngay cả trong TKQĐ trực tiếp lên CNXH từ
CNTB đã phát triển đến đỉnh điểm, kinh tế TBCN cũng chỉ có thể bị xóa bỏ dần bằng
tính ưu việt của kinh tế XHCN, chứ không phải duy nhất hay chủ yếu bằng biện
pháp chính trị. Ở mức độ hơn thế và với
một lô-gíc tương đồng, trong TKQĐ gián tiếp lên CNXH khi tình hình thuận lợi, thì
với NEP và bằng NEP kinh tế TBCN còn được sử dụng, phát triển thực sự và lâu
dài dưới sự kiểm soát, đảm bảo của chế độ XHCN. Khi tình hình trở nên khó khăn,
thì CSCSTC là giải pháp tất yếu duy nhất có thể cấp thời cứu vãn, giữ vững
chính quyền Xô-viết. Như vậy, xét trong tổng thể và về thực chất, chính sách ấy
cũng chính là để duy trì, xác lập lại những điều kiện cơ bản cần thiết tiếp tục
thực hiện chứ không phải từ bỏ, phủ nhận bản thân NEP.
Tinh thần và thực chất lê-nin-nít ấy của
đường lối kinh tế và chính trị trong TKQĐ gián tiếp lên CNXH bỏ qua chế độ
TBCN, cho phép hiểu rõ nội dung, đặc điểm, bản chất, nguyên nhân thất bại của
mô hình CNXH Xô-viết. Nội dung này sẽ được trình bày trong bài tiếp theo.
Tóm lại, lý luận về TKQĐ gián tiếp lên
CNXH, gắn liền với những nguyên lý cơ bản của CNXH khoa học và của CNM-LN, vẫn
bao quát, phản ánh được chính xác, đầy đủ quá trình lịch sử và thực tế xã hội
trên thế giới suốt 100 năm qua cho đến ngày nay, do đó vẫn đang và sẽ còn là
đúng đắn. Tất nhiên, lý luận, học thuyết này có giá trị to lớn, vững bền trước
hết ở nội dung những nguyên lý cơ bản và phương pháp luận của mình. Chúng đòi hỏi
phải được tiếp tục vận dụng sáng tạo và phát triển, chứ không phải là giáo điều
hóa một cách bảo thủ, trì trệ, ngưng đọng, trong điều kiện mới của CNTB, của QĐ
lên CNXH và của thế giới ngày nay.
* Tham khảo: i) Mác, Ăng-ghen //
Hệ tư tưởng Đức; Những người cộng sản và
ông Các Hai-nơ-txen; Những nguyên lý của CNCS; Lao động làm thuê và tư bản; Lời
nói đầu viết cho tác phẩm “Đấu tranh giai cấp ở Pháp từ 1848 đến 1850”của
C.Mác; Phê phán Cương lĩnh Gô-ta; Nguồn gốc của gia đình, của chế độ tư hữu và
của nhà nước; Về sự suy tàn của chế độ phong kiến và sự ra đời của giai cấp tư
sản; Thư và các bản thảo thư Mác gửi V.V. Daxulích;… ii) Lê-nin // Bút ký triết học; Những nhiệm vụ chủ yếu của thời đại chúng ta; Bản sơ thảo lần đầu bài
“Những nhiệm vụ trước mắt của chính quyền Xô-viết”; Những nhiệm vụ trước mắt của
chính quyền Xô-viết; Về bệnh ấu trĩ “tả khuynh” và tính tiểu tư sản; Bàn về chế
độ hợp tác xã; Về cuộc cách mạng của chúng ta; Thà ít mà tốt;…
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét